Ποτέ μην αρκεστείς σε αυτό που είσαι
μέχρι να μάθεις τι δεν είσαι.
Στέφαν Γκέτσεφ
Η αναδρομική έκθεση του Ζαχαρία Κουμπλή δίνει την ευκαιρία στο φιλότεχνο κοινό να παρακολουθήσει την πορεία του καλλιτέχνη στo χώρο των Εικαστικών Τεχνών, μια πορεία που φανέρωσε την ιδιαίτερη δυναμική της ήδη από το ξεκίνημά του, από τότε που ο νεαρός απόφοιτος του τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ δεν δίστασε, υπακούοντας στην εσωτερική του παρόρμηση και το γνήσιο καλλιτεχνικό του ένστικτο να αναζητήσει μονοπάτια που ταίριαζαν περισσότερο στην φύση του, να εγκαταλείψει την Επιστήμη και να μυηθεί στα μυστικά της Τέχνης, σπουδάζοντας ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών.
Μετά από μια επιτυχημένη καλλιτεχνική παρουσία είκοσι σχεδόν ετών, πλούσιο - σε ποσότητα αλλά και ποιότητα - εικαστικό έργο και πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ο καλλιτέχνης μπορεί πλέον να υπερηφανεύεται πως η νεανική επιλογή του δικαιώθηκε, μολονότι εξακολουθεί- ωθούμενος από την ίδια εσωτερική αναγκαιότητα- τη δημιουργική του πορεία και υπηρετεί με υπομονή και επιμονή το όραμά του, καθώς η φλόγα και η δημιουργική ζέση δεν έπαψε να θερμαίνει την ψυχή του.
Ο Ζαχαρίας Κουμπλής είναι άνθρωπος που εντυπωσιάζει με τη διακριτικότητα και τη στοχαστικότητά του, χαρακτηριστικά που απηχούν και στο εικαστικό του έργο. Ο καλλιτέχνης δεν αγαπά τα μεγάλα μεγέθη, τα φλύαρα χρώματα, τις κραυγαλέες συνθέσεις∙ μαγεύεται από τα μικρά, τα ταπεινά, τα γήινα, τα στοχαστικά. Τίποτα ματαιόδοξο δεν ελλοχεύει στο έργο του, καθώς δεν αποζητά την αναρρίχηση αλλά την ανύψωση, δεν ελπίζει στην κατάκτηση αλλά στην κατανόηση, δεν υπολογίζει στο πάθος αλλά στη γαλήνη.
Αυτή η αίσθηση του γαλήνιου και ταπεινού διατρέχει το σύνολο του έργου του, μια αίσθηση που μπορεί να ορισθεί και ως αταραξία και σοφή ωριμότητα. Οι εικαστικές του δημιουργίες συνδέονται με εικόνες χαραγμένες στη μνήμη κάθε ανθρώπου. Θυμίζουν το χρυσό φως της ανατολής, ένα καρβέλι ζεστό, αχνιστό ψωμί, το μουρμούρισμα της βροχής ή το απομεσήμερο που απλώνεται πάνω απ΄ τους λόφους. Παραπέμπουν σε οικογενειακές εστίες που δεν επιτρέπεται να παραβιάσεις, σε χώρους ιερούς στους οποίους καλείσαι να προσέλθεις με ταπεινότητα.
Η ιδιαίτερη, καθησυχαστική σχεδόν μυσταγωγική ατμόσφαιρα του έργου του οφείλει σίγουρα πολλά στον τρόπο που ο καλλιτέχνης χειρίζεται το χρώμα. Ζεστά, γήινα χρώματα αποτελούν την αγαπημένη παλέτα του. Ώχρα και σέπια, κιννάβαρι και χονδροκόκκινο, ιώδες και φαιό. Τόνοι του κόκκινου, του κίτρινου και του πορτοκαλί. Υπόλευκο, λευκό, μαύρο, γκρίζο, γαλαζωπό. Κάπου κάπου λίγο κοβάλτιο, ουλτραμαρίνη ή τουρκουάζ. Όλα μοιάζουν διαλεγμένα και ζυγισμένα με χέρι προσεκτικό. Τίποτα παράταιρο δεν επιτρέπεται, καμιά περιττή έξαρση, τίποτα που θα μπορούσε να διαταράξει την αρμονία και τη δόξα του ταπεινού.
Δεν θα ήταν λάθος να μιλήσουμε για προσωπικές επιλογές που εντούτοις φέρουν τη σφραγίδα του καθολικού, καθώς πρόκειται για μια οικεία σε κάθε άνθρωπο χρωματική γκάμα, η οποία αντλεί από την οικουμενικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Είναι βέβαιο πως η ιδιαίτερη αυτή γκάμα οφείλει πολλά στην τεχνική, καθώς κάθε χρώμα μεταμορφώνεται και αποκτά ιδιαίτερη υπόσταση κάτω από την επίδραση της τεχνικής διαδικασίας. Το κάψιμο, το χάραγμα, η οξείδωση αφήνουν τη σφραγίδα τους στις χρωματικές αναζητήσεις του ζωγράφου και μετατρέπονται σε μυστικά φίλτρα, με τη βοήθεια των οποίων το χρώμα αποκτά αυτή την ιδιαίτερη αισθαντικότητα και εκφραστικότητα που χαρακτηρίζει τις χρωματικές επιλογές του Ζαχαρία. Το χρώμα ενδιαφέρει τον καλλιτέχνη όχι μονάχα ως ζωγραφική αξία αλλά και ως φορέας ζωής, γι αυτό επιμένει στη μεταμόρφωσή του μέσα από διαδικασίες οι οποίες, έστω και μεταφορικά, απηχούν την ουσία του γίγνεσθαι και δεν κουράζεται να πειραματίζεται χρησιμοποιώντας ένα εκτεταμένο φάσμα τεχνικών.
Ο ερευνητικός χαρακτήρας του έργου του - που επιβεβαιώνεται και από την επανάληψη τύπων και παραλλαγών του ίδιου θέματος - αποκαλύπτεται και από τον τρόπο προσέγγισης της δημιουργικής διαδικασίας. Ο καλλιτέχνης φαίνεται πως ξεκινά την δημιουργική του αναζήτηση με έναν τρόπο καθαρά διανοητικό που δεν απέχει πολύ από τις μεθόδους της επιστημονικής έρευνας. Αρκεί ένα ελάχιστο οπτικό ερέθισμα για να ξεκινήσει η διαδικασία της δημιουργίας. Στη συνεχεία μέσα από διαρκείς πειραματισμούς “κυκλώνει” σταδιακά το θέμα του, ώσπου να καταφέρει να αποσπάσει την επιθυμητή μορφή. Παρ’ όλα αυτά καθ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας παραμένει σε συνεχή εγρήγορση, ώστε να αντιληφθεί εγκαίρως πότε το έργο κινδυνεύει να χάσει την ζωντάνια του και να αφεθεί στο ένστικτό του. Άλλοτε πάλι ο δρόμος που ακολουθεί είναι ακριβώς ο αντίστροφος, καθώς η παρόρμηση που καθοδηγεί αρχικά το χέρι και τον χρωστήρα του χαλιναγωγείται στην πορεία από το νου και τη λογική, με σκοπό να αποφευχθούν υπερβολικές εξάρσεις που δεν συνάδουν με την ήρεμη και αρμονική ατμόσφαιρα που είναι προσφιλής στον καλλιτέχνη.
Οι δυο διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης - ο διανοητικός και ο ενστικτώδης - φαίνεται πως συλλειτουργούν και στην διαδικασία επιλογής των υλικών που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης, καθώς πλήθος ετερογενών υλικών συγκεντρώνονται προσεκτικά με απώτερο σκοπό να βρουν τη θέση τους στο εικαστικό έργο. Στο εργαστήριό του κοντά στα συμβατικά υλικά που προσφέρονται για εικαστική χρήση, υπάρχει και ένα πλήθος άλλων υλικών που έχουν επιλεχθεί με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια. Ο καλλιτέχνης προικισμένος με την υπομονή και την καρτερικότητα της μέλισσας συγκεντρώνει προσεχτικά, τις ευωδιές των μικρών, καθημερινών πραγμάτων για να φτιάξει το πολύτιμο απόσταγμα και την πατίνα της ζωής που επιθυμεί να μεταγγίσει στο έργο του. Πλάι στο ξύλο, που αποτελεί το αγαπημένο υλικό του καλλιτέχνη, συναντούμε χαρτιά, μέταλλο, σιλικόνη, γύψο, σκοινί, γάζες, σύρμα, πέτρες, κοχύλια, φύλλα, ξυλαράκια, καρπούς, φτερά, υφάσματα, και πλήθος άλλων φτηνών ή ακόμη και ευτελών υλικών. Οι ιδιαίτερες ιδιότητες όλων αυτών των υλικών αξιοποιούνται με φαντασία, ευφυΐα και επινοητικότητα και τα ετερόκλητα υλικά, απόλυτα συμφιλιωμένα προς όφελος μιας τέχνης εκφραστικής, δημιουργούν εντυπωσιακά εικαστικά σύνολα.
Βασικό χαρακτηριστικό της ζωγραφικής του Ζαχαρία Κουμπλή είναι ο τρόπος οργάνωσης της σύνθεσης. Πολλά έργα του αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της περίπτωσης «o πίνακας μέσα στον πίνακα», καθώς το θέμα δεν περιορίζεται στο συνήθη ζωγραφικό χώρο, αλλά εκτείνεται και στο πλαίσιο το οποίο μετατρέπεται έτσι σε ένα δεύτερο πίνακα. Στο σύνολο σχεδόν των συνθέσεων αυτών επικρατεί ο συνδυασμός του παραστατικού και του αφαιρετικού σε διάφορες εκδοχές. Σε κάποιες περιπτώσεις, η κεντρική σύνθεση υιοθετεί παραστατικές εκφράσεις, ενώ το πλαίσιο προτιμά αφαιρετικούς τύπους που γίνονται εύκολα αντιληπτοί ως χώρος ή τοπίο. Άλλοτε πάλι το παραστατικό υποχωρεί προς όφελος του αφαιρετικού, καθώς τόσο στην κεντρική σύνθεση όσο και στην σύνθεση του πλαισίου αναπτύσσονται αφαιρετικοί τύποι. Τέλος υπάρχει και η περίπτωση κατά την οποία το αφαιρετικό εκτοπίζεται από το παραστατικό καθώς και η ακριβώς αντίθετη εκδοχή όπου κυριαρχούν τύποι που αγγίζουν το αφηρημένο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης οργάνωσης της σύνθεσης αποτελούν έργα που φέρουν τον τίτλο «Μορφή» ή «Μουσικός». Πρόκειται για ανθρώπινες μορφές, ανδρικές ή γυναικείες, που συχνά μετατίθενται σε ένα χώρο υπερβατικό και μυστηριακό. Μοναχικές, βυθισμένες στη σιωπή, συνήθως ανά δυο και σπανιότερα σε μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες. Πάντοτε ωστόσο, εξίσου μοναχικές και σιωπηλές, οι μορφές παρουσιάζονται στο κέντρο καταλαμβάνοντας όλο σχεδόν το χώρο της ζωγραφικής επιφάνειας του «πίνακα – μορφή», ενώ τον χώρο του «πίνακα- πλαισίου» καταλαμβάνει η σύνθεση που υπονοεί τοπίο ή εσωτερικό χώρο.
Συνήθως ανακεκλιμμένες, και σε ορισμένες περιπτώσεις καθήμενες ή ιστάμενες, οι έντονα στεατοπυγικές και ανάγλυφες αυτές μορφές, έχουν τα χέρια χαλαρά σταυρωμένα κάτω από το στήθος ή την κοιλιά ή ακουμπισμένα απαλά στα γόνατά τους και μοιάζουν να αφουγκράζονται τον ήχο της καρδιάς τους, τόσο επικεντρωμένες και στραμμένες στον εαυτό τους. Μην επιθυμώντας να ταυτιστούν με συγκεκριμένα πρότυπα, αποφεύγουν χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να τις συγκεκριμενοποιήσουν. Ακόμη και αυτά τα ίδια τα χαρακτηριστικά του προσώπου απαλείφονται προσεκτικά, ώστε να ανταποκρίνονται αποτελεσματικότερα σε αρχετυπικές απεικονίσεις.
Οι βαθυστόχαστες και γαλήνιες αυτές μορφές, που εμφανίζονται ωστόσο ασφαλείς, στιβαρές και εύρωστες, μεταγγίζουν με εντυπωσιακή αμεσότητα αρχαίες μνήμες στο σήμερα. Στη θέα τους, ο νους ανατρέχει σχεδόν αυτόματα στα ανάγλυφα της αρχαιότητας, καθώς προκαλούν συνειρμούς με αντίστοιχες μορφές ή συμπλέγματα που συναντούμε σε μετώπες και ζωφόρους αρχαίων ναών. Πέρα όμως και πάνω από τις όποιες αναφορές στο πολιτιστικό παρελθόν ο καλλιτέχνης με τη βοήθειά τους πραγματεύεται το ερώτημα της ανθρώπινης τραγικότητας, αποδεχόμενος την ποιητική ερμηνεία και παραδοχή του κόσμου.
Στη δεύτερη μεγάλη ομάδα έργων - όπου το παραστατικό υποχωρεί προς όφελος του αφαιρετικού - εντάσσονται κυρίως έργα με τον τίτλο «Σύνθεση». Στα έργα αυτά απουσιάζει η ανθρώπινη μορφή και το παραστατικό σηματοδοτείται από στοιχεία της φύσης, συνήθως μοναχικά δένδρα ή συστάδες δένδρων. Τα μοτίβα επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά. Τα δένδρα, η σφαίρα του ήλιου, το τοπίο αχανές και μυστηριώδες. Ο καλλιτέχνης χειρίζεται αποτελεσματικά τις ζωγραφικές και πλαστικές αξίες δημιουργώντας υπέροχα «ζωγραφικά ανάγλυφα», ενώ εντυπωσιάζει η ικανότητα να προσδίδει σε μικρογραφικές, σχεδόν, απεικονίσεις, μνημειακές διαστάσεις.
Στην περίπτωση «ο πίνακας μέσα στον πίνακα» θα μπορούσε να ενταχθεί και μια ομάδα έργων που μοιάζουν κατεβασμένα από παλιό εικονοστάσι, κοινωνούν αποτελεσματικά το πνεύμα του παρελθόντος θυμίζοντας τρόπους και μανιέρες βυζαντινές. Στα έργα αυτά το αφηρημένο απουσιάζει, καθώς οι ανθρώπινες μορφές καταλαμβάνουν τόσο την κεντρική σύνθεση όσο και τη ζώνη που, εν είδει πλαισίου, την περιτρέχει. Τα έργα αυτά παραπέμπουν σε εικόνες αγίων, στις οποίες η σύνθεση οργανώνεται με παρόμοιο τρόπο, καθώς η κεντρική σύνθεση φιλοξενεί την εικόνα - πορτρέτο του αγίου την οποία και περιτρέχουν σκηνές από τον βίο του ή το μαρτύριό του.
Τέλος στην ίδια κατηγορία εντάσσονται και συνθέσεις στις οποίες επικρατούν αφηρημένοι τύποι. Πρόκειται για έργα που φέρνουν τον τίτλο «Πολύπτυχο» ή «Σύνθεση» και υπακούουν σε μια αυστηρά δομική λογική, καθώς ισομεγέθη ή αναλογικά ισότιμα τμήματα δημιουργούν ενιαία σύνολα που διαβάζονται συνήθως από αριστερά προς τα δεξιά, καθώς ο πίνακας - πλαίσιο εξασφαλίζει το ομαλό «οπτικό γλίστρημα» από τη μία ενότητα του έργου στην άλλη, χωρίς να διαταράσσεται η αρμονία της σύνθεσης και η αρτιότητα του συνόλου. Το στοιχείο της οικειότητας που έχει τις ρίζες του στην οικουμενική ανθρώπινη εμπειρία, γίνεται εμφανές στα έργα αυτής της ενότητας που θυμίζουν τοίχους ξεφτισμένους από τη βροχή, δερματόδετα προσευχητάρια λησμονημένα σε αλειτούργητες εκκλησιές, σαρακοφαγωμένα λείψανα καραβιών, αντικείμενα αγαπημένα κάποτε και τώρα ρημαγμένα απ’ τη σκουριά. Ελεγείες του εφήμερου, παλίμψηστα του χρόνου που πέρασε αφήνοντας τα σημάδια του.
Υπάρχουν όμως και έργα στα οποία το πλαίσιο χάνει τη λειτουργία του ως πίνακας και το φορτίο της σύνθεσης μεταφέρεται στη συμβατική ζωγραφική επιφάνεια. Στην ομάδα αυτή εντάσσονται, μεταξύ άλλων, έργα που ανήκουν στην πρώιμη αλλά και την τελευταία δημιουργική περίοδο του καλλιτέχνη. Τα έργα αυτά, αν και τα χωρίζει μεγάλη χρονική απόσταση, δείχνουν να συναντώνται με τρόπο μαγικό, καθώς πραγματικά αριστουργήματα, όπως οι «Στρωματογραφίες» των τελευταίων ετών, αποκαλύπτουν τη συγγένεια τους με τα έργα της πρώιμης περιόδου δίνοντας την εντύπωση της επιστροφής στην Ιθάκη, εμπλουτισμένα όμως με την σοφία και την επίγνωση της βιωμένης εμπειρίας.
Εξετάζοντας τα έργα αυτά θα μπορούσαμε, ενδεχομένως, να εστιάσουμε στο «ρόλο του τυχαίου», αν τα ίδια τα έργα δεν μας αποκάλυπταν πως το τυχαίο στην περίπτωση του Ζαχαρία δεν αποτελεί παρά μια ακόμη ένδειξη της διαρκούς αναζήτησης και της επίμονης προσπάθειας. Και στην περίπτωση των έργων αυτών είναι φανερό πως ο καλλιτέχνης, που διακατέχεται από ιδιαίτερη έγνοια για τη λεπτομέρεια, αναζητά με υπομονή και προσήλωση την ακριβή θέση κάθε υλικού. Τίποτα δεν ξεφεύγει από την προσεχτική ματιά και το υπεύθυνο χέρι του Ζαχαρία. Ξύνοντας, χαράσσοντας, τρίβοντας, σβήνοντας δίνει ζωή και μορφή στο αδιαμόρφωτο, αξιοποιώντας με τον καλύτερο τρόπο τις δυνατότητες των υλικών και των μέσων του. Η επιλογή της λιτής, σχεδόν μονοχρωματικής γήινης κλίμακας, η βέβαιη σύνθεση, η απελευθέρωση από το φόβο του κενού, η αίσθηση σιγουριάς και ωριμότητας προοιωνίζουν μια νέα δημιουργική στροφή του καλλιτέχνη.
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή αναφορά στο έργο του Ζαχαρία Κουμπλή δεν θα ήταν δυνατόν να μην αναφερθούμε σε μια διαφορετική αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή του εικαστικού έργου του, τις τρισδιάστατες κατασκευές του. Έργα φτιαγμένα με υπομονή και μεράκι που αντλούν με αμεσότητα από την πρωτόγονη τέχνη, λειτουργώντας ως υπομνήσεις παγανιστικών τοτέμ, ενώ ταυτόχρονα αφομοιώνουν δημιουργικά τόσο τα διδάγματα των λαϊκών ταγιαδόρων όσο και τα διδάγματα της σύγχρονης τέχνης.
Κατ’ αναλογία με τα υπόλοιπα έργα και στα έργα αυτά τα υλικά είναι προσεκτικά διαλεγμένα και η θέση τους μελετημένη και επιλεγμένη με ακρίβεια, οι υφές και τα χρώματα αποκαλύπτουν την εσωτερική δύναμη κάθε υλικού που συμμετέχει στην οργάνωση του εικαστικού συνόλου. Παρόλο που ο καλλιτέχνης δηλώνει ότι στην περίπτωση των έργων αυτών η προσέγγιση είναι διαισθητική, τα έργα αποκαλύπτουν με τρόπο μοναδικό, πέρα από την δύναμη της διαισθητικής προσέγγισης, την πολύτιμη συνεισφορά της ακαδημαϊκής σπουδής, η οποία επιτρέπει στον καλλιτέχνη να ξεδιπλώνει τις δημιουργικές του ικανότητες προς διαφορετικές κατευθύνσεις.
Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2009
ΕΛΕΝΗ ΚΑΡΤΣΑΚΑ,
Ιστορικός Τέχνης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου